«ترور» نگاهی امروزی به شهادت حضرت علی(ع) دارد/ تفاوت تئاتر مذهبی با تعزیه
میلاد جباری مولانا، کارگردان تئاتر گفت: تئاتر مذهبی یا تاریخی اگر در دل محتوای خود راهکاری برای مشکلات امروز جامعه نداشته باشد، دچار تکرار می‌شود و فقط یک روضه یا تعزیه مدرن نام می‌گیرد!
خبرگزاری فارس ـ تئاتر: نمایش «ترور» به نویسندگی و کارگردانی حمیدرضا نعیمی آبان ماه سال ۹۴ از سوی گروه تئاتر شایا روی صحنه رفت. این نمایش به وقایع شهادت امیرالمومنین علی(ع) توسط ابن ملجم مرادی در سال چهلم هجری می‌پردازد. حال در ایام سوگواری و شهادت آن حضرت این نمایشنامه در تماشاخانه سرو انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس توسط میلاد جباری مولانا خوانش می‌شود.
نویسنده این کار در یک موقعیت ذهنی بدون آنکه بخواهد، فضای کار را سیاه و تیره می‌کند و بر آن می‌شود که شرایط یک ترور سهمگین را نمایان سازد. ابن ملجمی که از امیرالمؤمنین(ع) نفرت دارد بازیچه دست خوارج می‌شود تا عامل ترور آن حضرت شود. قصد خوارج از ترور حضرت علی(ع) و دو حاکم دیگر ـ عمروعاص و معاویه ـ این است که شاید بتوانند حکومت دلخواه خود را عملی سازند، هر چند ترور دو حاکم دیگر جدی و عملی نمی‌شود.
به گفته میلاد جباری مولانا، عواید این نمایشنامه‌خوانی قرار است صرف امور خیریه و کمک به آسیب‌دیدگان سیل اخیر در ایران شود. در این نمایشنامه‌خوانی علاوه بر خود کارگردان، بهزاد فراهانی، امید زندگانی، منوچهر والی‌زاده، روشنک رضایی‌مهر، عاطفه جلالی، هانیه رحیمی، محمد جباری‌مولانا، آریا ذوالفقاری، محسن محمودیان، مهران نیکزادطالمی، الهه نورانی، عاطفه توکلی، علی فرجی، سیمین رضازاده، محمد نوروزی، فاطمه نعیمی، مهدیه توجه و آذین عباس‌پور به ایفای نقش و خوانش متن می‌پردازند.
این نمایشنامه‌خوانی قرار است روزهای یکشنبه، سه شنبه و چهارشنبه (پنجم ـ هفتم ـ هشتم خرداد ۹۸) از ساعت ۱۹ در تماشاخانه سرو انجمن تئاتر انقلاب و دفاع مقدس برگزار شود.
در ارتباط با نمایش ترور و وضعیت نمایش‌های مذهبی بر صحنه تئاتر با میلاد جباری مولانا کارگردان تئاتر به گفت وگو نشستیم:
*چطور شد نمایشنامه ترور را برای نمایشنامه‌خوانی انتخاب کردید؟ محتوای این کار چه ویژگی‌هایی دارد؟
نمایشنامه ترور به جرأت یکی از آثار فاخری است که در حوزه کارهای دینی می‌توان از آن نام برد. این نمایشنامه وجوه تمایزی با دیگر نمایشنامه‌ها از سبک و سیاق خود دارد؛ نخست اینکه به حواشی مهم واقعه نوزده رمضان و ضربت خوردن حضرت علی(ع) می‌پردازد.
وجه تمایز دیگر این اثر نسبت به دیگر آثار هم خانواده‌اش این است که ترور بیشتر به واقعه شهادت حضرت علی(ع) از نگاه ابن ملجم پرداخته است. ما خیلی کم در آثار دینی چون تعزیه یا شبیه خوانی، مخالف یا نقش منفی می‌بینیم و از نگاه نقش منفی به واقعه بزرگی چون شهادت حضرت علی(ع) نگاه می‌کنیم.
*این کار یک مرتبه از سوی خود آقای نعیمی اجرا شده است، با چنین تفاسیری چطور شد تصمیم به اجراخوانی کار را گرفتید؟
بنابراین نمایشنامه از نگاه ابن ملجم مرادی، چالش‌های او برای به شهادت رساندن حضرت علی(ع)، برزخی که در آن دست و پا می‌زند و تحرکاتی است که از جانب دوستان و اطرافیانش دیده می‌شود.
این اثر سال ۹۴ یک مرتبه روی صحنه رفته و امروز به پاس این قلم زیبا، ما آن را اجراخوانی می‌کنیم. من در کنار وجه دینی به وجوه دراماتیک کار هم توجه کردم که در عین ظرافت، نکات مهم تاریخی را مدنظر قرار داده است.
تکرار در عرصه نمایش‌های مذهبی زیاد است و نگاه نو در این زمینه کمتر وجود دارد
اما در پاسخ به سوال شما باید بگویم از سال ۸۷ که نخستین نمایشم را کارگردانی کردم، بیش از ۱۰ سال است که در حوزه مذهبی کار کرده‌ام و به راحتی می‌توانم بگویم آرزویم این بود که این نمایشنامه را خودم کار کنم، اما بهرحال این کار یک مرتبه اجرا شده بود و دوست نداشتم کار تکراری انجام دهم، هر چند که تکرار در عرصه نمایش‌های مذهبی زیاد است و نگاه نو در این زمینه کمتر وجود دارد.
*منظورتان از نگاه نو چیست، مگر در امر تاریخی می‌توان نگاه نو دخیل کرد؟
بله حتما می‌شود متأسفانه ما این نگاه جدید را در عرصه موضوعات دینی نداریم، درحالیکه خیلی مهم است. من در نمایشنامه‌خوانی این کار تلاش کردم محتوا را نه فقط برای خوانش بلکه آن را اجراگردانی کنم، یعنی اینطور نیست که چهار نفر پشت میز بنشینند و متن را بخوانند بلکه محتوای کار با یک حالت بدیع و نو به مخاطب یادآوری می‌شود.
*هدفتان از این اجراخوانی چه بود؟
این نمایشنامه تلاش دارد به ما تلنگری بزند که ابن ملجم هم یک شخص است مثل من که ممکن است مسیری اشتباه بروم و عاقبت به خیر نشوم! بهرحال ابن ملجم هم جزء نخستین افرادی بود که با علی(ع) بیعت کرد، در صفین هم کنار او بود اما همین فرد در نهروان با وجود همه ویژگی‌های مثبتی که داشت، روبروی علی(ع) ایستاد و در نهایت هم او را به شهادت رساند. من هم دوست داشتم این محتوا را با مخاطب دو مرتبه در میان بگذارم چرا که خیلی به درد روزگار امروزمان می‌خورد.
*نقش‌خوان‌ها را چطور انتخاب کردید؟
ابتدا این را بگویم که حمیدرضا نعیمی به ما اجازه نمایشنامه‌خوانی کار را داد، این برایم خیلی ارزشمند است و از او تشکر می‌کنم چرا که در ایام شهادت حضرت علی(ع) هم هستیم و بسیار به جا این کار بازخوانی می‌شود.
درباره نقش‌خوان‌ها هم می‌توانم بگویم که بهزاد فراهانی خیلی لطف کرد و در کنار ما قرار گرفت، او در کار قبلی هم نقش اشعث بن قیس را بازی می‌کرد و هم اکنون نیز قبول کرد که کنار ما باشد. امید زندگانی نقش ابن ملجم یا صداپیشگی او را برعهده گرفت، منوچهر والی زاده از صداپیشگان خوب و خوش صدای کشورمان است و سایر بازیگران هم که اسامی‌شان مشخص است.
*همانطور که می‌دانید بخشی از نیاز جامعه امروز ما نمایش‌های مذهبی است که بسیار هم از سوی خانواده‌ها است. الان وضعیت نمایش‌های مذهبی در کشورمان خیلی خوب نیست یا محتوای مناسب ندارند یا جذب مخاطبشان مناسب نیست، در این زمینه نظرتان چیست؟
اساسا از نظر حقیر، ما کار مذهبی با عنوان مذهبی اصلاً نداریم. تئاتر، تئاتر است حال می‌تواند هر موضوعی داشته باشد نباید دسته‌بندی خاصی از تئاتر داشته باشیم. اما من مخالف این هم هستم که با این شیوه کنونی کارها روی صحنه بروند. به عنوان فردی که سال‌هاست در این زمینه پژوهش و کار جدی انجام داده‌ام می‌گویم که ما باید نمایش‌های تاریخی و مذهبی‌مان به روز شوند.
*منظورتان از این به روز شدن را واضح‌تر توضیح دهید؟
به نظر من تئاتر در این مسیری که به غلط مذهبی تعریف شده، صرفاً بیانگر یک سری وقایع و اتفاقات تاریخی ـ مذهبی و دینی است و گرهی از جامعه باز نمی‌کند چرا که رسالت تئاتر ارائه راهکار است و اینکه مفهومی خاص داشته باشد، من تصور می‌کنم با این شیوه که مثلاً شهادت امیرالمومنین(ع) را به تصویر بکشیم، در دام همان تکرار همیشگی گرفتار می‌شویم.
قرار نیست در کارهای مذهبی فقط واقعه‌ای نشان داده شود و مردم اشک بریزند، در این صورت تئاتر دیگر فرقی با تعزیه و روضه ندارد!
تئاتر مذهبی یا تاریخی اگر در دل محتوای خود راهکاری برای مشکلات امروز ارائه نکند، به نظر من دچار تکراری است که از آن صحبت کردم. قرار نیست ما فقط واقعه‌ای را نشان دهیم و مردم اشک بریزند این اتفاق در روضه و تعزیه هم می‌افتد و درصورتی که تئاتر وارد این وادی شود، آن را تبدیل به تعزیه مدرن می‌کند.
آثاری چون «ترور» که اکنون ما مشغول بازخوانی آن هستیم، چرایی و چگونگی ابن ملجم شدن را تشریح می‌کند، اتفاقاتی که برای خواص جامعه علی(ع) افتاد، اینها چه کردند که خوارج شدند؟ امام علی(ع) که خود عدل است و در حکمرانی‌اش ذره‌ای ناعدالتی نیست، چرا می‌بایست این اندازه دشمن داشته باشد؟
نمایش مذهبی اگر این سوالات را جواب ندهد، هیچ کمکی به جامعه اسلامی امروز و مذهب شیعه نمی‌کند. به نظر من تئاتر به ویژه نمایش با موضوع مذهبی زمانی رسالت خود را به عمل می‌رساند که بتواند محتوایی برای گره گشایی از مسائل موجود و روز جامعه داشته باشد.
*راهکار شما در این عرصه چیست؟
اجازه دهید با یک مثال توضیح دهم، ما امروز گرفتار بحث آقازاده‌ها هستیم، در اخبار زیاد از آن می‌شنویم اما توجه نمی‌کنیم. جامعه‌ای که پیرو عدل علی(ع) است، در عرصه نمایش باید به نامه امام علی(ع) به مالک اشتر برای حکمرانی بپردازد و از آن نمایش‌های متعددی تولید کند.
حال شما فرض کنید ما هر سال از ضربت خوردن تا شهادت حضرت علی(ع) را روی صحنه ببریم، خب این چه دردی از ما دوا می‌کند؟ درحالی که فقط یک روضه یا تعزیه است! من اگر به عنوان نویسنده و کارگردان بتوانم قصه‌ای مثل نامه امیرالمومنین(ع) به مالک اشتر پیرامون شیوه حکمرانی را به تصویر بکشم و در قالب نمایش ارائه دهم، راهکاری ارائه داده‌ام.
*چه چیز باعث می‌شود علی رغم نمایشنامه‌هایی که در این عرصه وجود دارد اما کار خیلی کم تولید شود؟
متأسفانه تعاریفی که از کار مذهبی تئاتر می‌شود محدود به این شده که برخی ارگان‌ها از این دست کارها حمایت کرده و بلیت‌های رایگان در اختیار سازمان‌ها، افراد و نهادها قرار دهند، هر زمان هم که بودجه نداشتند این کارها را حذف کنند! این یک عادت و فرهنگ منفی شده که متاسفانه به غلط در جامعه رواج یافته است.
کار مذهبی حداقل باید دو تا سه برابر کار غیر مذهبی پول بلیتش باشد چرا که هزینه آکسسوار و طراحی صحنه و لباس آن خیلی زیاد است
در صورتی که تصور من این است کار مذهبی حداقل باید دو تا سه برابر کار غیر مذهبی پول بلیتش باشد چرا که هزینه آکسسوار و طراحی صحنه و لباس آن خیلی زیاد است. اگر این تفکر اشتباه کنار برود که خیلی سخت است و نیاز به فرهنگ سازی دارد، مردم برای کارهای مذهبی هم هزینه می‌کنند و خود هنرمندان در این عرصه پیشگام می‌شوند.
بخشی از مشکلات در این زمینه به خود مدیریت هنرهای نمایشی هم باز می‌گردد، اینکه یک زمانی خودشان به عده‌ای پول دادند تا نمایش‌هایی با کیفیت تا کم کیفیت تولید و رایگان در اختیار مردم قرار بدهند، این هم الان عادت شده و اتفاقی خوبی نیست چرا که کم کم به حذف تئاتر مذهبی می‌رسد.
*شما خودتان در این عرصه چند سال پیش کاری را در مساجد انجام دادید، به کجا رسید؟
بله، دو سال پیش طرحی را راه‌اندازی کردم که متأسفانه با شکست روبرو شد. عنوان این طرح هم «منبر تئاتر» بود و رسالتش این بود که در مساجد موضوعات اخلاقی و پرورشی که توسط وعاظ مطرح می‌شود، تبدیل به نمایش‌های ۲۰ دقیقه‌ای شده و در خود مسجد اجرا شوند. ما هم به صورت پایلوت در ۴۰ مسجد اجرا کردیم، منتها توانمان همین اندازه بود چرا که حمایت دولتی نداشتیم و در همان بازه هم کسی کنارشان قرار نگرفت.
من حتی کتابی با عنوان «مبانی تئاتر مسجد» تألیف کردم و در آن مطرح کردم که چطور در یک مسجد نمایشی را اجرا کنیم که حرمت مسجد هم حفظ شود و نوآوری هم داشته باشیم، همان چیزی که مقام معظم رهبری هم درباره نوآوری در مسجد مطرح کردند.
*نمونه چنین کارهایی توسط آقای زارعی در حوزه هنری هم انجام شد...
البته چند سال پیش کاری صورت گرفت، متأسفانه آن هم ناکام ماند! من از همان ابتدا هم به آن انتقاد داشتم چرا که آنها نمایشنامه‌هایی منتشر می‌کردند تا در مساجد اجرا شود، این خوب نبود چون نیرو تربیت نمی‌کرد تا مبانی را تبیین کند، ما نیاز به یک جنبش هنری در این رابطه داریم تا فقط به چند نمایشنامه خاص اکتفا نکرده و آیین‌نامه‌هایی مصوب کنیم، بلکه مسیری را روشن کنیم تا افراد در آن فعال شوند.
*ممنون از وقتی که در اختیار ما قرار دادید.
من هم از شما و خبرگزاری فارس سپاسگزارم.